O wyzwoleniu, być może

Znana jest niechęć Michela Foucaulta do idei wyzwolenia i emancypacji. Jej bliźniakiem jest idea represji; obydwa pojęcia – zdaniem Foucaulta – są już efektem pewnego dyskursu, pewnej konfiguracji władzy i jako takie nie dają szansy na skuteczną kontestację tejże władzy. Wręcz przeciwnie, raczej działają na jej korzyść, utwierdzają ją.

Ale idea wyzwolenia nie da się tak łatwo zbyć, zwłaszcza w obecnym paradygmacie politycznym, obowiązującym z grubsza od czasów Oświecenia. Nie wierzę w wyzwolenie rozumiane jako krypto-chrześcijańskie zbawienie ku „ostatecznej” prawdzie (do kwestii prawdy jeszcze powrócę w jednym z kolejnych postów). Natomiast bardzo cenię sobie moment wyzwolenia jako moment uwolnienia pewnej energii. Euforia wyzwolenia ma ogromny twórczy potencjał i dlatego warto do wyzwolenia dążyć.

Jednocześnie uważam, że w pewnym sensie wyzwolenia nie ma i być nie może. Można na to patrzeć pozytywnie albo negatywnie. Negatywnie – bo to oznacza, że nie ma transcendentnego stanu, który mógłby zapewnić nam trwałą szczęśliwość; w pewnym sensie po każdym wyzwoleniu przychodzi świadomość kolejnego „zniewolenia”. Ale patrząc pozytywnie, można powiedzieć, że właściwie wyzwolenie nie jest nam do niczego potrzebne, bo wszystko jest już nam dane. Mamy wszystko, czego potrzebujemy (a przynajmniej wszystko, co możemy mieć), żeby praktykować wolność; tak zresztą można rozumieć późnego Foucaulta.

Na przykład ciało: można oczywiście stworzyć sobie psychoanalityczną narrację, w której ciało, wraz ze swoimi popędami, jest zniewolone, stłamszone, wytresowane przez cywilizację – a więc niejako „okradzione ze swojej prawdy”. Ale można też uznać, że wszystko, co możemy mieć, już mamy: mamy ciało i jego potrzeby, popędy i doznania; pomimo nieuniknionych ograniczeń, mamy wolność „używania” tego ciała w ten czy inny sposób (choć oczywiście możemy i powinniśmy pracować nad poszerzeniem tej wolności, możemy „igrać” z ograniczeniami). Nic nie trzeba odkrywać ani wyzwalać, bo już jesteśmy wyzwoleni na tyle, na ile możemy być wyzwoleni – a przynajmniej mamy wszelkie narzędzia, żeby to „wyzwolenie” czy tę wolność realizować. „Wolność jest w nas”, jak mawiają niektórzy; reszta to już kwestia odwagi i wyobraźni.

„Gra w wyzwolenie” ma pozytywne strony, ponieważ może uwolnić energię, którą jednak i tak już mamy. Być może należałoby wyobrazić sobie politykę (także politykę ciała) jako nieustanne poruszanie się pomiędzy imperatywem wyzwolenia (narzucanym nam przez nowoczesny dyskurs polityczny), a praktykowaniem wolności, tu i teraz, bez warunków wstępnych i bez oczekiwania na „zbawienie”. Mrzonką jest zarówno nostalgiczny postulat powrotu do ciała „sprzed zniewolenia”, jak i mesjanistyczna utopia wyzwolenia/zbawienia ciała spod kształtujących je historycznych sił i oddziaływań. Nie oznacza to wcale, że nie istnieją realne siły opresji; oznacza tyle, że od jednej konfiguracji władzy nie ma ucieczki, jak tylko w inną konfigurację władzy. I to nie musi być wcale zła wiadomość.
(t)